Προλαμβάνοντας την κατάθλιψη
Δρ Ευστράτιος Παπάνης Η κατάθλιψη χτίζει τις ειρκτές της αθόρυβα, ύπουλα και απειλητικά, υψώνει τα τείχη της με διαφορετικό τρόπο για τον καθένα, εισχωρεί μέσα από ανοιχτές κερκόπορτες και υφέρπει […]
Psychology, Education, Literature
Δρ Ευστράτιος Παπάνης Η κατάθλιψη χτίζει τις ειρκτές της αθόρυβα, ύπουλα και απειλητικά, υψώνει τα τείχη της με διαφορετικό τρόπο για τον καθένα, εισχωρεί μέσα από ανοιχτές κερκόπορτες και υφέρπει […]
Δρ Ευστράτιος Παπάνης
Η κατάθλιψη χτίζει τις ειρκτές της αθόρυβα, ύπουλα και απειλητικά, υψώνει τα τείχη της με διαφορετικό τρόπο για τον καθένα, εισχωρεί μέσα από ανοιχτές κερκόπορτες και υφέρπει στις χαραμάδες της ύπαρξης.
Αδιαμφισβήτητα, δεν χρειάζεται ένα δραματικό γεγονός, για να εκδηλωθεί, ενώ συχνά προσπερνά όσους αγωνίζονται καθημερινά, για να επιβιώσουν: Επειδή όσα νοηματοδοτούν τη ζωή, ακόμα και ως αυταπάτες, μπορούν να αποτρέπουν τη θλίψη.
Πολλές φορές καλύπτεται πίσω από βαθιές ανατροπές, ως συνοδευτικό σύμπτωμα σε άλλες μεγάλες διαταραχές ή νοσήματα ή εκφυλιστικές ασθένειες και σε τρικυμίες της ψυχής και του σώματος. Μπορεί να ταλανίζει την τρίτη ηλικία, να καιροφυλακτεί στο Alzheimer, να επισκιάζει ένα έμφραγμα, να καθορίζει μια αναπηρία, να στοιχειώνει κάποια νεοπλασία.
Περιθωριοποιείται, παρόλα αυτά, μπροστά στο συλλογικό, ενδίδει στη δύναμη των κοινωνικών δικτύων, κλονίζεται εφόσον υπάρχει συναισθηματική υποστήριξη των αγαπημένων, εξασθενεί από την ενδυνάμωση και τον πηγαίο έπαινο, εξαφανίζεται, όταν χαλυβδώνεται η αυταξία.
Οι περισσότεροι σήμερα γνωρίζουν ότι τα συμπτώματα της κατάθλιψης επηρεάζουν για μεγάλο χρονικό διάστημα -συνήθως πάνω από έξι μήνες- την γνωστική, κοινωνική, βιολογική και συναισθηματική ισορροπία και ανακόπτουν την εξέλιξη του ατόμου.
Αυτά μπορεί να περιλαμβάνουν κάποια από τα παρακάτω συμπτώματα:
Διαταραχές ύπνου, αυξομείωση ορέξεως-βάρους, ελάττωση ή εξάλειψη της σεξουαλικής επιθυμίας, διαρκή εξάντληση και αναίτια κούραση, ανησυχία και νευρωσικό άγχος, χαμηλή αυτοεκτίμηση, αυτοκατηγορία, απελπισία, παραίτηση, αρνητικές σκέψεις, απόγνωση και ενοχή, απώλεια ενδιαφέροντος, απόσυρση, έλλειψη κινήτρων, αυτοκτονικούς ιδεασμούς, εξάρτηση από ουσίες, υπερδιέγερση, απάθεια ή επιθετικότητα.
Τα προειδοποιητικά σημεία, που πρέπει να σημάνουν συναγερμό, εφόσον επιμένουν, τουλάχιστον για τρεις έως έξι μήνες είναι:
Οποιαδήποτε πρωτόγνωρη ή επαναλαμβανόμενη, παρατεταμένη ή έντονη, συνειδητή ή μη, σταδιακή ή εντεινόμενη αίσθηση
* ματαιότητας,
* αδυναμίας,
* παραίτησης,
* θλίψης,
* ενόχλησης και ταραχής,
* συναισθηματικής ασφυξίας,
* τέλματος και αδιεξόδου,
* μοναξιάς και αποξένωσης,
* οργής, εριστικότητας, σαρκασμού και επιθετικότητας,
* ανικανότητας συγκέντρωσης προσοχής,
* εστίασης σε αρνητικές και ασήμαντες λεπτομέρειες, που σπάνια επαρκούν για την τεκμηρίωση μιας ανήκεστης ή σοβαρής κατάστασης,
* ακούσιας μεταβολής διατροφικών συνηθειών και ιεροτελεστίας του ύπνου,
* δογματικού λόγου και ψυχαναγκαστικής εμμονής,
* τραύματος της αυτοεικόνας και αμφισβήτηση της αξίας,
* αυθαίρετης υπεργενίκευσης, αναπόδεικτης προσωποποίησης των πάντων, εμφατικής προσήλωσης στο αρνητικό,
* απαξίωσης, απογοήτευσης και αδιαφορίας για όσα πριν έδιναν κίνητρο και έναυσμα για δράση,
* έκπτωσης στα επίπεδα υγείας και στην ποιότητα ζωής.
Οσον αφορά τα συμπτώματα της κατάθλιψης κατά την παιδική και εφηβική ηλικία, όπως αυτά αποτυπώνονται στο σχολικό περιβάλλον, τα κυριότερα είναι (αν και πολλές φορές μπερδεύονται με την εκρηκτική φύση της εφηβείας): Απόσυρση από δραστηριότητες και απομόνωση, συναισθηματική αποξένωση, ακατάλληλη αντίδραση σε γεγονότα, απάθεια, έλλειψη συνεργασίας, εκρήξεις θυμού και κλάματος, ανεπάρκεια κινήτρων, ψυχοσωματικά προβλήματα, αυτοκτονικές σκέψεις ή απόπειρες, αυτοτραυματισμοί, διαταραχές όρεξης, υπνηλία ή κρίση αϋπνίας, διακεκομμένος ύπνος και πλήρης διαταραχή του ωραρίου ξεκούρασης, υπερδιέγερση ή υποδιέγερση, προβλήματα μνήμης, συγκέντρωσης και προσοχής, αναβολή στη λήψη αποφάσεων, απώλεια ελέγχου.
Εάν υποτεθεί ότι η επίγνωση του τέλους και της θνητότητας, όσο κι αν αυτή καταπνίγεται στο υποσυνείδητο, καθορίζει το ατελέσφορο των πράξεών μας, τότε κάθε διαταραχή και θλίψη μπορεί να υποκινείται από την ανυποχώρητη αίσθηση ματαιότητας, που εμφωλεύει σε κάθε στιγμή. Οποια δράση μας θυμίζει αθανασία, όπως η αγάπη, η δημιουργία, η προσφορά, το πάθος, το παράφορο και το ερωτικό, εκείνη αποτελεί το απροσμάχητο αντίδοτο στην φθορά και το έρεβος της κατάθλιψης.
Προληπτικά Μέτρα
Η κατάθλιψη ενδέχεται σταδιακά να επηρεάσει σε τέτοιο βαθμό την αντίληψη, τις σκέψεις και τα συναισθήματα, ώστε το προσωπικό αφήγημα σύντομα να καταρρεύσει και οι ερμηνείες των καταστάσεων, οι αιτιολογήσεις του περιβάλλοντος και οι αποτιμήσεις των διαπροσωπικών σχέσεων να αρχίσουν να αποκλίνουν από την πραγματικότητα ή τα λογικά δεδομένα. Η κατάθλιψη δεν έχει ανάγκη από πειστήρια, για να επιβάλλει την ισχύ της.
Η ανάληψη ευθύνης για τα πάντα, η ψευδαίσθηση ότι όλα με επικριτικό τρόπο απευθύνονται και λοιδορούν τον πάσχοντα, η ελαχιστοποίηση των θετικών και η μεγιστοποίηση των αρνητικών, οι στιγμές, που σπαταλιούνται αναξιοποίητες, η περιρρέουσα ατμόσφαιρα, που φθίνει, και οι σταθερές, που κλυδωνίζονται, συνηγορούν στον εγκλωβισμό και στην πεποίθηση ότι τίποτα δεν μπορεί να βελτιωθεί.
Η αδράνεια οδηγεί στην αυτοπαγίδευση, στη μαθημένη ανημποριά και αβοηθησία, τα πιθανά δευτερογενή οφέλη, όπως η συγκατάβαση και η προσοχή των άλλων, ενισχύουν την καθήλωση και η προσφυγή σε ειδικούς γίνεται ολοένα και πιο δελεαστική και αναπότρεπτη προοπτική.
Πριν ξεκινήσει όμως η διαδικασία αυτή, να ποιοι θα μπορούσαν να αποδειχτούν θεματοφύλακες της ψυχικής υγείας:
Για συστηματικότερα αποτελέσματα και για τη διασφάλιση συνέπειας είναι προτιμότερο να εγγραφείτε σε κάποιον αθλητικό σύλλογο και να μετατρέψετε τη γυμναστική σε έξη (π.χ. ανεβείτε τα σκαλοπάτια αντί να πάρετε τον ανελκυστήρα κ.λπ.).
Εφηβική κατάθλιψη και απόπειρες αυτοκτονίας: Τα σημάδια, που δεν πρέπει να αγνοούνται
Υπάρχουν κάποια παιδιά, πιο ευαίσθητα, ντροπαλά και εσωστρεφή, εξίσου όμως αθώα όπως όλα τα υπόλοιπα, που ενηλικιώνονται, πριν εξαργυρώσουν την ανεμελιά της πρώτης ποίησης, που γερνούν τιθασεύοντας συναισθήματα πιο διατρητικά από όσα αντέχει η αδοκίμαστη ψυχή τους και που το μυαλό τους τυφλώνεται στην ανελέητη αντηλιά της φιλαυτίας των ενηλίκων.
Υπάρχουν παιδιά, που μέμφονται τον εαυτό τους για το γκρίζο της κοινωνίας και που στο ψηφιδωτό των αναμνήσεών τους λείπει η στοργή, η τρυφερότητα, η ανάληψη ευθυνών και ο σεβασμός της ιδιαιτερότητάς τους. Μερικά από αυτά γίνονται αργότερα χρήστες ουσιών. Αλλα χαρακτηρίζονται από εμβριθείς ειδικούς ως ελλειμματικά, παραβατικά ή με συναισθηματικές διαταραχές και μαθησιακές δυσκολίες. Κάποια αυτοκτονούν.
Στα παιδιά αυτά, που δεν είναι σαν τα άλλα, η ματιά τους δέεται για ερμηνείες που δε δόθηκαν και η σκέψη μετατρέπεται σε κολαστήριο ονείρων, που λιγοψύχησαν. Ένας επιπόλαιος και αστόχαστος λόγος, κάποιο χονδροειδές αστείο, η αδιαφορία, η σφοδρότητα μιας κριτικής, η έλλειψη κατανόησης, η γνώμη των άλλων, η σκληρότητα, ο αναίτιος ανταγωνισμός στο σχολείο, αλλά ακόμα και η μοναξιά, η αποξένωση και η αυτοεκτίμηση, που χτίστηκε σε σαθρά θεμέλια, μπορεί να γίνουν αιτίες εσωτερικού θρήνου και πένθους.
Στις παιδικές τους εμμονές παρασιτεί η χαρά, που δεν κερδήθηκε όταν έπρεπε και ενεδρεύει η λάθος στιγμή, που επικύρωσε την ανυπέρβλητη ματαίωση. Απαγορευτικό και άκαμπτο υπερεγώ, αγάπη που αδιάλλακτα παζαρεύεται για να διασωθεί και φαντασία που βαλτώνει στο ανέφικτο. Το σκηνικό του δράματος έχει στηθεί αθόρυβα και οι θεατές του ανυποψίαστοι συναινούν στο απροσδόκητο κλείσιμο της αυλαίας.
Τα παιδιά αυτά, που το χαμόγελό τους κέρωσε για να μοιάσει στην κούκλα, στην οποία κάποτε εκμυστηρεύθηκαν τη θλίψη τους, που η κραυγή τους δε βρήκε ήχο να εκφραστεί, αλλά θόλωσε τις νερομπογιές, με τις οποίες ζωγραφίστηκε η οδύνη, δεν μεγάλωσαν αναγκαστικά διαφορετικά από τα άλλα. Ανατράφηκαν και αυτά στα απομεινάρια του θεσμού της οικογένειας, μυήθηκαν στην υποκουλτούρα του νεοφιλελευθερισμού και της αστικής ιδεολογίας, θήλασαν την ανημποριά και την έλλειψη φαντασίας των γονιών να προσφέρουν το αλησμόνητο, το συναρπαστικό και το μοναδικό. Εμποτίστηκαν από τις άχρηστες ληρωδίες ενός ανάπηρου εκπαιδευτικού συστήματος και χάραξαν στο θρανίο τους τα ιερογλυφικά μιας απόγνωσης, που κανείς δεν αποκρυπτογράφησε. Και μερικά βίωσαν πολύ νωρίς την κακοποίηση, την παραμέληση και τη σεξουαλική διαστροφή.
Τα σημάδια μιας επικείμενης απόπειρας αυτοκτονίας στους εφήβους είναι δύσκολο να διαβαστούν, επειδή απαιτούν υπομονή, άσβεστο ενδιαφέρον, συναισθηματική νοημοσύνη, γνώση, αλλά κυρίως την βεβαιότητα πως κάθε παιδί είναι μοναδικό, δημιουργεί τις δικές του αξίες, που δεν μοιάζουν απαραίτητα με αυτές που τα φερέφωνα της καθεστώσας τάξης επιχειρούν να εμφωλεύσουν.
Ο έφηβος δομεί μία δική του πραγματικότητα, όπου όλα εμπεριέχουν τη γοητεία και τον κίνδυνο του πρωτόγνωρου. Η εμπειρία δεν έχει αποκτηθεί και ο υποθετικός συλλογισμός, το πολύτιμο /αν/, που εκτοξεύει την προσωπικότητα πέρα από το εδώ και τώρα, ανακατασκευάζει αλήθειες, δοκιμάζει εναλλακτικές και κρίνει τα αυτονόητα. Ολα είναι υπό αίρεση. Ακόμα και ο θάνατος δεν είναι αμετάκλητος. Ο εαυτός μεταβάλλεται καθημερινά, το προσωρινό φαντάζει αιώνιο, τα συναισθήματα και οι πεποιθήσεις έχουν νόημα μόνο όταν θωπεύουν το ακραίο. Η πληθώρα των θυμικών διακυμάνσεων, η ανεξέλεγκτη υπερευαισθησία, η ροπή προς τη σύγκρουση και την αμφισβήτηση μπερδεύουν τα άτομα, που θα μπορούσαν να διακρίνουν μία επικείμενη απόπειρα αυτοκτονίας. Γονείς, εκπαιδευτικοί, συγγενείς και φίλοι αποδίδουν τη μεταβλητότητα των συναισθημάτων στην εφηβεία και αγνοούν τον κώδικα και την ιδεοληψία της καταθλιπτικής λαίλαπας:
* Απόσυρση από δραστηριότητες, που πριν έδιναν ευχαρίστηση
* Σταδιακή πτώση της απόδοσης στο σχολείο και προβλήματα συμπεριφοράς
* Αδιαφορία για τους φίλους και τη διασκέδαση
* Απομόνωση πέρα από το συνηθισμένο
* Αδυναμία προσοχής
* Συχνή αναφορά στο θάνατο και ενασχόληση με λογοτεχνία ή μουσική σχετική με αυτοκτονίες
* Προσπέλαση ιστοσελίδων, που περιγράφουν τρόπους αυτοχειρίας ή θανάτους
* Μοίρασμα των αγαπημένων παιχνιδιών, βιβλίων, DVD κλπ σε άλλους
* Ενοχικές εκφράσεις, εγώ φταίω για όλα, οι γονείς μου θα ζούσαν καλύτερα αν δεν υπήρχα, όλοι οι καυγάδες γίνονται εξαιτίας μου, εγώ ευθύνομαι για το διαζύγιο, εμένα δεν με αγαπάει κανείς… δεν θα είμαι πια πρόβλημα… σε λίγο όλα θα τελειώσουν… κανείς δε με καταλαβαίνει… όλα είναι μάταια
* Φαντασίωση της κηδείας τους και του πόνου, που θα προκαλέσει στα αγαπημένα πρόσωπα, που το πλήγωσαν. Η αυτοκτονία στους εφήβους είναι εκδίκηση
* Αδιαφορία για την εξωτερική εμφάνιση και καθαριότητα
* Διαταραχές ύπνου και φαγητού
* Απρόκλητη επιθετικότητα και κλάμα
* Πλήξη και ατονία
* Ελλειψη θετικής αντίδρασης σε επαίνους
* Τάση για αυτοτιμωρία και ενέργειες που προκαλούν πόνο πχ. Τρύπημα σώματος
* Παράξενες σκέψεις και εμμονές, αμφιθυμία, υστερικά γέλια, εκρήξεις θυμού
* Συγγραφή σημειωμάτων αυτοκτονίας
* Εντονο ενδιαφέρον για το μέσο και τα υλικά της απόπειρας
* Τακτοποίηση εκκρεμοτήτων, καθάρισμα δωματίου και προσωπικών αντικειμένων
* Ξαφνική ευδιαθεσία μετά από μία περίοδο κατάθλιψης
* Παράπονα για πόνους, κεφαλαλγίες κλπ, που τις περισσότερες φορές δεν υφίστανται
Ο έφηβος, που έχει τα παραπάνω συμπτώματα δεν θα αποπειραθεί να αυτοκτονήσει απαραίτητα. Όμως δεν πρέπει για κανένα λόγο να αγνοηθεί, ακόμα κι αν χρησιμοποιεί την απειλή της αυτοχειρίας του για χειριστικούς λόγους. Η παραπομπή σε ειδικό είναι επιβεβλημένη, όπως και η άμεση πρόκληση συζήτησης για τις προθέσεις του. Οι αυτοκτονίες των εφήβων έχουν δεκαπλασιασθεί, όπως και τα κρούσματα κακομεταχείρισής τους, ενώ η παθογένειά αυξάνεται μέσω της μίμησης νοσηρών προτύπων, της αποξένωσης των γονέων και των ευδαιμονιστικών ιδανικών.
Ο θάνατος οποιουδήποτε παιδιού είναι ήττα για την κοινωνία μας και ευτελισμός των αξιών.
Βιογραφικό:
Ο Ευστράτιος Παπάνης γεννήθηκε το 1969 στην Αγιάσο της Λέσβου. Σπούδασε Ψυχολογία στη Φιλοσοφική Σχολή Αθηνών και Μεθοδολογία Ερευνας σε μεταπτυχιακό επίπεδο (ΜSc) στο Πανεπιστήμιο Reading της Βρετανίας. Απέκτησε το διδακτορικό του δίπλωμα στην Παιδαγωγική από το Πανεπιστήμιο Κρήτης. Παράλληλα έχει τελειώσει Δημοσιογραφία και κατέχει δίπλωμα Συστημικής Οικογενειακής Θεραπείας. Δίδαξε στη Σχολή Αξιωματικών της ΕΛ.ΑΣ., στα Τμήματα Προσχολικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Θράκης και Ψυχολογίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, στο διδασκαλείο «Αλέξανδρος Δελμούζος», στα Π.Ε.Κ. Λέσβου και στο Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Κοινωνιολογίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου. Είναι επίκουρος καθηγητής του τμήματος Κοινωνιολογίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου, ερευνητής στο Κέντρο Εκπαιδευτικής Ερευνας, πρόεδρος της Επιστημονικής Επιτροπής για τα ΚΕΚΥΚΑΜΕΑ Β. Αιγαίου, αντιπρόεδρος του Ιδρύματος Κοινωνικής Πρόνοιας «Θεομήτωρ», μέλος του Δ.Σ. του Κέντρου Πρόληψης κατά των εξαρτήσεων «Πνοή» και πρόεδρος του Συλλόγου «Φίλων του Ιδρύματος Θεομήτωρ».
Τα ερευνητικά του ενδιαφέροντα αφορούν στο χώρο της Ψυχολογίας, της Παιδαγωγικής, της Κοινωνιολογίας και της Μεθοδολογίας Ερευνας, ενώ εστιάζονται στη μελέτη της Μεθοδολογίας Ερευνας στο Διαδίκτυο και των θεωρητικών και πρακτικών μεταβολών, που πρέπει να επέλθουν στα κλασικά όργανα μέτρησης, ώστε να επικαιροποιηθούν και να περικλείσουν τις νέες τεχνολογικές εξελίξεις.
Email: (papanis@papanis.com)
Πρέπει να έχετε συνδεθεί για να σχολιάσετε.